Ο ναός της Αγίας Παρασκευής

            Ο ναός της Αγίας Παρασκευής είναι ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία της Κύπρου και από τα καλύτερα διατηρημένα. Η αρχαιότερη σωζόμενη γραπτή αναφορά είναι αυτή που κάνει στα μέσα του 19ου αιώνα ο Αθανάσιος Σακελλάριος  στα Κυπριακά του, αναφέροντας ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Τίμιο Σταυρό.  Η αναφορά αυτή γίνεται όταν αυτός περιηγείται τα διάφορα χωριά και μνημεία της Κύπρου. Ένας άλλος ιστορικός ο Ιωάννης Περιστιάνης στα τέλη του 19ου – αρχές του 20ου αι. αναφέρει ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος εις την Αγίαν Παρασκευήν (Σταυρόν του Σωτήρος). Είναι άγνωστο πότε ακριβώς ο ναός μετονομάστηκε, αλλά όπως φαίνεται από την αναφορά του Περιστιάνη και στα δύο ονόματα, θα πρέπει εύλογα να υποθέσουμε ότι αυτή έγινε στα τέλη του 19ου ή στις αρχές του 20ού αιώνα όταν στην περιοχή ενέσκηψε επιδημία που έβλαπτε τα μάτια. Έτσι οι χωρικοί άλλαξαν την αφιέρωση προσβλέποντας στην βοήθεια της αγίας Παρασκευής η οποία ως γνωστό θεωρείται ότι θεραπεύει τους οφθαλμούς.[1] Ο άγγλος ερευνητής G. Jeffery το 1918 αναφέρεται στην εκκλησία με τη σημερινή της ονομασία. 

Η Αγία Παρασκευή είναι μια θολωτή τρίκλιτη βασιλική, η οποία στεγάζεται με πέντε τρούλλους σε σταυρόσχημη διάταξη: τρεις στο κεντρικό κλίτος και από ένας στα πλάγια κλίτη. Νοτιοανατολικά του ναού υπάρχει τετράκογχο πρόσκτισμα, το οποίο φέρει τρουλλίσκο, επικοινωνεί εσωτερικά με το ιερό και πιθανότατα πρόκειται για ένα ταφικό μνημείο ή μαρτύριο[2] και όχι βαπτιστήριο όπως πιστευόταν παλαιότερα. Ένα στοιχείο, το οποίο ενισχύει την περίπτωση να έχει ταφικό χαρακτήρα το τετράκογχο πρόσκτισμα, είναι η ύπαρξη κτιστού τάφου με αρκοσόλιο στον νότιο τοίχο του Ιερού, πριν την είσοδο του τετρακόγχου. Στον εξωτερικό νότιο τοίχο του ναού διαγράφεται το αψίδωμα του αρκοσολίου πλάτους 1,10 μ. και ύψους από το σημερινό εξωτερικό δάπεδο 1.79 μ. Εσωτερικά ο τάφος έχει μήκος 1,80 μ., πλάτος  0,55 μ. περίπου και ύψος 0,65 μ., ενώ το ύψος του από το δάπεδο του Ιερού είναι 1,23 μ. Ο τάφος είναι σύγχρονος με την αρχική φάση του ναού αλλά είναι άγνωστο σε ποιόν ανήκει.

            Ο μοναδικός ναός στην Κύπρο, που τυπολογικά μοιάζει με αυτόν της Αγίας Παρασκευής είναι των Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος στη Περιστερώνα της Μόρφου, ο οποίος όμως είναι μεταγενέστερος. Ο τύπος του ναού αυτού ίσως προέρχεται από τα πολύτρουλλα μνημεία της Κωνσταντινούπολης και της Μ. Ασίας. Ο ναός της Αγίας Παρασκευής στη Γεροσκήπου χρονολογείται στον 8ο αιώνα, και είναι ίσως μαζί με τον Άγιο Φώτιο, την Αγία Αθανασία στο Ριζοκάρπασο και την Αγία Σολομονή στην Κώμα του Γιαλού, οι παλαιότεροι σωζόμενοι βυζαντινοί ναοί της Κύπρου. Πολύτρουλλοι ναοί  υπάρχουν και στην Ευρώπη, όπως στη Βενετία ο Άγιος Μάρκος και στην Ακουιτανία της Γαλλίας ο καθεδρικός ναός στο Cahors και στο Perigeueux, που είναι όμως μεταγενέστεροι της Αγίας Παρασκευής.

            Ο δυτικός τοίχος του αρχικού ναού κατεδαφίστηκε στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αι. για να επεκταθεί προς τα δυτικά. Της ίδιας εποχής είναι και το καμπαναριό, τα μεγάλα παράθυρα και οι δύο κύριες είσοδοι του ναού, δυτικά και νότια. Αρχικά ο ναός είχε πιθανότατα τρεις εισόδους στη δυτική πλευρά.

            Στο εσωράχιο του ανατολικού τόξου της βόρειας τοξοστοιχίας σώζονται χαράγματα (graffiti) σε μεγαλογράμματη γραφή, τα οποία χρονολογούνται από τον 8ο-11ο αιώνα. Το περιεχόμενό τους αποτελείται κυρίως από ενθυμήσεις θανάτων ενοριτών, σταυρούς, ένα αετό που ήταν η σημαία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και των πρώτων αιώνων της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και άλλα συμβολικά σχήματα. Στη βόρεια πλευρά του τοίχου της βόρειας τοξοστοιχίας υπάρχει κοκκινωπός αποτροπαϊκός σταυρός με τρισχιδείς απολήξεις ζωγραφισμένος κατευθείαν στην πέτρα.

            Στον ανατολικό τρούλλο του ναού υπάρχει μια πολύ ενδιαφέρουσα ανεικονική παράσταση σταυρού, που διακοσμείται με ζωγραφιστούς πολύτιμους λίθους. Το κέντρο του σταυρού δεν σώζεται. Η παράσταση αυτή, που είναι μοναδική στην Κύπρο μοιάζει  με συνθέσεις, που υπάρχουν σε ναούς της Καππαδοκίας και της νότιας Μικράς Ασίας και χρνολογούνται κυρίως στα χρόνια της εικονομαχίας (8ος -9ος αιώνας).

          Εκτός από την πρώιμη αυτή τοιχογραφία υπάρχουν στο ναό και στρώματα τοιχογραφιών του 10ου αιώνα, όπως ο άγιος Ερμόλαος στο εσωράχιο του τυφλού τόξου, που στηρίζει τον κεντρικό τρούλλο του μέσου κλίτους. Στον 12ο αι. χρονολογείται η περίφημη Κοίμηση της Θεοτόκου, που βρίσκεται  στο τύμπανο του βόρειου τυφλού τόξου, που στηρίζει τον κεντρικό τρούλλο του μέσου κλίτους. Η τοιχογραφία αυτή βρίσκεται κάτω από άλλο στρώμα τοιχογραφίας και συγκεκριμένα κάτω από τη Σταύρωση, που χρονολογείται στον 15ο αι. Επίσης στα τέλη του 15ου αι. χρονολογείται και η Παναγία Βλαχερνίτισσα στον κεντρικό τρούλλο καθώς και άλλες τοιχογραφίες, όπως οι Γέννηση του Χριστού, η Βάπτιση, η Γέννηση της Θεοτόκου, τα Εισόδια, η Έγερση του Λαζάρου, η Βαϊοφόρος, η Προδοσία κ.ά.

[1] Στο χωριό Επισκοπή της Λεμεσού υπάρχει επίσης παλαιά παράδοση ότι ο ναός της Αγίας Παρασκευής ήταν παλαιότερα αφιερωμένος στον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο.

[2] Μαρτύριο στην αρχιτεκτονική ονομάζεται ο χώρος που μαρτύρησε ή πέθανε κάποιος άγιος, αλλά και κατ’ επέκταση ο χώρος φύλαξης λειψάνων ή κάποιου σημαντικού κειμηλίου. Πρώτο και σημαντικότερο μαρτύριο στον Χριστιανισμό ήταν ο Πανάγιος τάφος στα Ιεροσόλυμα.

Βιβλιογραφία:

A. Παπαγεωργίου, «Ἡ Κύπρος κατὰ τούς βυζαντινούς χρόνους», Γ. Τενεκίδης, Γ. Κρανιδιώτης (επιμ.), Κύπρος, Ἱστορία, προβλήματα καὶ ἀγῶνες τοῦ λαοῦ της, Αθήνα 20002, 33-78.

Α. Φούλιας, «Ἡ ἀνεικονικὴ ζωγραφική» = Α. Φούλιας, «Ἡ ἀνεικονικὴ ζωγραφικὴ στὴν Ἁγία Παρασκευὴ Γεροσκήπου», Κ.Σ.  67-68 ( 2003-2004), 123-145.

Α. Φούλιας, «Ο ναός της Αγίας Παρασκευής. Αρχιτεκτονική και πρώιμη διακόσμηση», Δήμος Γεροσκήπου (εκδ.), Γεροσκήπου. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, Λευκωσία 2008, 61-72.

Α. Φούλιας, Χατζηχριστοδούλου Χρ., Ο ναός της Αγίας Παρασκευής στη Γεροσκήπου, Έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Πάφου, Λευκωσία 2019.

Χαράλαμπος Χοτζάκογλου Γ., «Βυζαντινή αρχιτεκτονική και τέχνη στην Κύπρο», Θεόδωρος Παπαδόπουλλος (επιμ.), Ιστορία της Κύπρου, Βυζαντινή Κύπρος, τ. Γ΄, Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, Γραφείον Κυπριακής Ιστορίας, Λευκωσία 2005, 465-787.

Δρ Ανδρέας Φούλιας, Βυζαντινολόγος